الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة (کتاب)«الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة»، به زبان عربی ، اثر نعمة الله بن محمود نخجوانی، تفسیری است عرفانی از قرآن کریم . این کتاب، در واقع تاویلات عارفانه نخجوانی، از آیات قرآنی است که موقوف به حال و تجربه شخصی وی می‌باشد. ۱ - ساختار کتابکتاب، در دو جلد تنظیم شده است. جلد اول، از آغاز قرآن تا پایان سوره مؤمنون و جلد دوم، از آغاز سوره نور تا پایان قرآن را در بر دارد. کتاب، متکفل بیان تفسیر قرآن به صورت موجز و به روش مزجی و به سبک اشاره‌ای و عرفانی، همراه با فصاحت در بیان و روانی در تعبیر است. روش کلی نخجوانی به این ترتیب است که در ابتدای هر سوره، مقدمه‌ای را در باره مسائل عرفانی مربوط به آن بیان داشته است. وی، از بسم الله آغاز می‌کند و در هر سوره به تناسب سیاق و مطالب آن، تفسیری متفاوت از بسم الله ارائه می‌دهد و معتقد است که هر سوره قرآنی، آغاز و پایانی مخصوص به خود دارد؛ بدین جهت، بسم الله آن با دیگر سوره‌ها متفاوت است. پس از آن، به تفسیر و توضیح مختصری از جزءبه جزء مقاطع آیه طبق روش خود، می‌پردازد. این توضیحات، در بسیاری از موارد، تاویلات عارفانه ایشان از آیات است و اصلا اشاره‌ای به لغت، قرائت ، اعراب، اسباب نزول و شکل ظاهری آیه و هم چنین روایات و ماثورات و اموری که اغلب تفاسیر معمولا به آنها می‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیانی اجمالی ارائه می‌دهد که همان خاتمه عرفانی آن است. بر این مبنا، تفسیر ایشان متضمن اصطلاحات صوفیه و مشرب اهل معرفت به بیانی رمزی بوده و بر مبنای قواعد اهل کشف و ذوق ، بیان مختصری از آیات را ارائه می‌دهد؛ ازاین جهت، اثری از مباحث فقهی، لغوی، قرائتی و ماثورات اسرائیلیة در آن دیده نمی‌شود. در مباحث عقیدتی، دیدگاه اهل معرفت را بدون نقد و استدلال، بیان می‌دارد. ۲ - گزارش محتوانخجوانی قبل از آغاز تفسیر به بیان امور مهمی از مسائل عرفانی و فروع آن می‌پردازد که مهم‌ترین آنها از این قرارند: ۱. اصل کلی در اسرار معارف، حقایق، مکاشفات و مشاهدات وارد بر قلب کملین؛ ۲. موضوع اوامر و نواهی؛ ۳. عموم تکالیف و احکام وارد از جانب خداوند در کتب و صحف الهی بر اساس دیدگاه عرفا؛ ۴. بیان اسرار مطلق انزال و ارسال؛ ۵. حکم عموم وحی و الهام؛ ۶. مصالح ولایت مطلقه و نبوت و رسالت؛ ۷. جایگاه ملل و ادیان بعد از ظهور اسلام ؛ ۸. صور طاعات و عبادات دنیوی و معتقدات اخروی، مانند حشر و نشر و بهشت و جهنم . می‌توان تعبیر دیگری از این مباحث، بدین قرار نمود: ۱. وحدت وجود؛ ۲. عوالم خمسه؛ ۳. اسماء و صفات و مظاهر و ظهورات آنها؛ ۴. جامعیت انسان کامل و قرآن . رویکرد مفسر نسبت به اهل بیت علیه‌السّلام ، رویکردی معتدل از یک عالم اهل سنت محسوب می‌گردد؛ از تعصب کور برخی عالمان اهل سنت که حاضر نیستند هیچ آیه‌ای را به اهل بیت علیه‌السّلام نسبت دهند (نه در مقام شان نزول و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثری در این تفسیر مشاهده نمی‌شود، بلکه جانب انصاف را رعایت کرده؛ از جمله، ذیل آیه ۵۵ سوره مائده ، در صفحه ۱۹۷، جلد ۱ می‌نویسد: «نزلت فی علی کرم الله وجهه حین ساله سائل...» [۱]
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، نخجوانی، ج۱، ص۱۹۷.
و ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران (آیه مباهله) در جلد ۱، صفحه ۱۱۲، تصریح به نام مبارک حضرت علی علیه‌السّلام ، حسنین علیه‌السّلام و فاطمه سلام‌الله‌علیهم دارد [۲]
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، نخجوانی، ج۱، ص۱۱۲.
و نیز در آیه ۳۳ سوره احزاب ، در جلد ۲، صفحه ۱۵۵، عصمت را برای اهل بیت بیان می‌دارد [۳]
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، نخجوانی، ج۲، ص۱۵۵.
و نام حضرت علی علیه‌السّلام ، حسنین علیه‌السّلام و فاطمه سلام‌الله‌علیهم را ذکر می‌کند و بالاتر از این در تفسیر آیه ۸ سوره دهر ، جلد ۲، صفحه ۴۶۹، شان نزول آیه را که نذر حضرت علی علیه‌السّلام و فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم در بیماری حسنین علیه‌السّلام بوده، با اجلال و اکرام و صلوات و سلام، عنوان می‌دارد. [۴]
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، نخجوانی، ج۲، ص۴۶۹.
نخجوانی، به مصادری که در تفسیر از آنها بهره برده است، اشاره‌ای ندارد؛ شاید بتوان گفت علت آن، این است که این تفسیر، تاویلات و واردات قلبیه ایشان است؛ بنابراین، از مصدر خاصی استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنی به مباحث عرفانی و بیان تاویلات، از ابن عربی متاثر بوده است. در جلد اول، صفحه ۸۷ نیز از بایزید بسطامی و ابن عربی مطلبی نقل می‌نماید. [۵]
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، نخجوانی، ج۱، ص۸۷.
ایشان از آن دسته عرفایی است که قائل به تاویلات عرفانی بوده و خود نیز از این گونه تاویلات داشته است. [۶]
المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلی ایازی، ص۵۶۳.
۳ - وضعیت کتابتفسیر حاضر، در سال ۱۳۲۶ ق، توسط چاپ خانه عثمانیه از طرف دار الخلافة العلمیة الاسلامیة در استانبول ، در ۲ جلد، به قطع رحلی چاپ و منتشر گردید. تصحیح و مقابله با نسخه‌های موجود در کتاب خانه‌های آن زمان ، توسط دانشمندان و فضلای آن دیار، از قبیل احمد مختاربیک، حافظ محمد افندی، اسماعیل صاحب، احمد رفعت، محمد خیری و محمد کامل انجام گرفته است که در خاتمه تفسیر (انتهای جلد دوم)، از آن سخن به میان آمده است. نسخه حاضر، چاپ قاهره ، است و توسط دار رکابی للنشر، در سال ۱۹۹۹ م،/ ۱۴۲۰ ق، به قطع رحلی، در دو جلد از روی همان نسخه چاپی به طبع رسیده است. پاورقی‌ها، به توضیح و تایید پاره‌ای از مطالب و مبهمات کتاب اختصاص یافته است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |